Dziedziczenie następuje w drodze testamentu, a w razie jego braku – na mocy ustawy. Krótko mówiąc, jeśli zmarły sporządził testament – spadkobiercami są osoby, które zmarły wskazał w testamencie. Z kolei jeśli do sporządzenia testamentu nie doszło, krąg spadkobierców wyznacza ustawa (kodeks cywilny enumeratywnie określa tzw. grupy spadkowe). W pierwszej kolejności, do spadku powołani sią: małżonek oraz zstępni (dzieci) spadkodawcy. W razie ich braku – są to wstępni (rodzice) spadkodawcy, rodzeństwo spadkodawcy, a kolejno dzieci rodzeństwa spadkodawcy. W sytuacji braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy (a kolejno ich dzieciom) itd. 

Udział spadkowy wynika wprost z testamentu lub z ustawy (wówczas zależny jest od stopnia pokrewieństwa spadkobierców ze zmarłym).

TESTAMENT

Ustawa przewiduje kilka rodzajów testamentów: 

• testament odręczny, testament własnoręczny (holograficzny), 
• testament notarialny (sporządzony przed notariuszem), 
• testament ustny, lecz sporządzony w obecności dwóch wskazanych przez ustawę świadków (allograficzny),

a także szczególne:

• testament ustny, sporządzony w obawie rychłej śmierci w obecności trzech świadków,
• testament podróżny, sporządzony w obecności dowódcy statku morskiego lub powietrznego i dwóch świadków,
• testament wojskowy.

Testament może zawierać dodatkowe uregulowania, takie jak: polecenie, zapis windykacyjny itp.

Niezależnie od ww. typu, ważność testamentu może zostać zakwestionowana przez osobę, która ma w tym interes (najczęściej będzie to spadkobierca ustawowy).

Nieważność testamentu następuje, gdy został on sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli lub pod wpływem błędu. Ponadto testament jest nieważny, gdy powstał pod wpływem groźby.

PRZYJĘCIE SPADKU:

Spadek można przyjąć wprost (bez żadnych ograniczeń – całość aktywów w postaci majątku i pasywów – długów) albo z dobrodziejstwem inwentarza (z ograniczeniem do wysokości aktywów).

ODRZUCENIE SPADKU:

Jeśli zaś spadkobierca ma wiedzę, że zmarły posiadał zobowiązania, których wysokość przewyższa wartość majątku lub po prostu nie chce dziedziczyć po spadkodawcy, może odrzucić spadek. Niemniej, prawo to jest ograniczone czasowo – przysługuje do 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tym, że jest powołany do dziedziczenia po zmarłym. W sytuacji odrzucenia spadku, spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia (tak, jakby nie dożył otwarcia spadku).

ODRZUCENIE SPADKU W IMIENIU MAŁOLETNIEGO DZIECKA

Należy jednak pamiętać, że wówczas w krąg spadkobierców wchodzą dzieci spadkobiercy, który odrzucił spadek. Jeśli zaś nie chcemy, aby nasze dzieci dziedziczyły po zmarłym, to analogicznie muszą one odrzucić spadek, zaś w imieniu dzieci małoletnich spadek odrzucają rodzice. Niemniej, czynność odrzucenia spadku w imieniu dziecka przekracza zwykły zarząd majątkiem dziecka, w związku z czym celem odrzucenia spadku w imieniu dziecka, należy zwrócić się do Sądu z wnioskiem o zezwolenie na dokonanie takiej czynności. 

UCHYLENIE SIĘ OD SKUTKÓW PRAWNYCH NIEZŁOŻENIA OŚWIADCZENIA

Zdarzają się sytuacje, w której spadkobierca nie wiedział, że został powołany do dziedziczenia po zmarłym (np. po dalekim krewnym – rodzeństwie rodziców itp.) i nie złożył oświadczenia o odrzuceniu świadku. W konsekwencji, spadkobierca bez swojej wiedzy nabył spadek, w skład którego wchodziły pasywa i nawet po kilku miesiącach od postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku dowiaduje się, że jest zobowiązany do spłaty długów zmarłego.

W tej sytuacji z pomocą przychodzi instytucja uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Jeśli spadkobierca odpowiednio uzasadni taki wniosek, a przy tym wykaże, że nie mógł mieć wiedzy, iż stał się uczestnikiem postępowania w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku po zmarłym (dłużniku), Sąd zatwierdza uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia w terminie takiego oświadczenia i przyjmuje oświadczenie o odrzuceniu spadku. 

Należy także pamiętać, że w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku zachodzą pewne wyjątki. Prawa do dziedziczenia są bowiem pozbawione osoby uznane za niegodne dziedziczenia lub wydziedziczone. Co więcej, obie te instytucje pozbawiają spadkobiercę prawa do zachowku i nie przechodzą na jego zstępnych.

NIEGODNOŚĆ DZIEDZICZENIA

Uznanie za niegodnego dziedziczenia następuje na żądanie osób trzecich – pozostałych spadkobierców. Spadkobierca uznany za niegodnego dziedziczenia jest wyłączony od dziedziczenia, tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Do takiej sytuacji dochodzi w ściśle określonych przypadkach, jeśli spadkobierca:

1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

WYDZIEDZICZENIE

Wydziedziczenie z kolei odzwierciedla wyrażoną w testamencie wolę samego spadkodawcy i polega na pozbawieniu spadkobiercy prawa do zachowku. Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć zstępnych, małżonka i rodziców, jeżeli uprawniony do zachowku:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. 

Jak przygotować się do sprawy o stwierdzenie nabycia spadku?

Konieczne będzie dysponowanie aktami stanu cywilnego – odpisem aktu zgonu spadkodawcy oraz aktualnymi aktami stanu cywilnego wszystkich spadkobierców
(w przypadku zamężnych kobiet, które wskutek ślubu zmieniły nazwisko będzie to akt małżeństwa, zaś w przypadku osób, które nie zmieniały nazwiska – akt urodzenia). Ponadto, jeśli zmarły sporządził testament, to należy dołączyć go do wniosku. 

DZIAŁ SPADKU

W sytuacji, w której spadkobiercą jest tylko jedna osoba, oczywistym jest, że w całości nabywa ona prawa majątkowe zmarłego. Jeśli jednak spadek przypada kilku osobom, po stwierdzeniu nabycia spadku niezbędny staje się dział spadku. Polega on na przyznaniu pewnych składników majątku jednemu ze spadkobierców i zasądzeniu stosownej spłaty na rzecz pozostałych spadkobierców. 

Sposób działu spadku może odzwierciedlać zgodną wolę spadkobierców. Z kolei jeśli spadkobiercy nie są zgodni co do wartości masy spadkowej, czy co do sposobu działu, nieodzownym elementem postępowania będzie przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego sądowego, który wyceni wartość spadku. Następnie Sąd dokona analizy stanowisk wszystkich uczestników postępowania i stosownego działu spadku – wedle swojej oceny.

PODZIAŁ MAJĄTKU WSPÓLNEGO I ZNIESIENIE WSPÓŁWŁASNOŚCI

Postępowanie o dział spadku komplikuje się w sytuacji, gdy przedmiot spadku stanowi udział w prawie własności – stanowi współwłasność. Wtedy konieczne staje się uprzednie zniesienie współwłasności. Gdy np. przedmiot wchodzący w skład masy spadkowej objęty był wspólnością majątkową małżeńską, to w ramach postępowania o dział spadku trzeba także dokonać podziału majątku wspólnego małżonków. 

ZACHOWEK

W sytuacji, w której zmarły pozostawił po sobie testament, spadkobiercy ustawowemu (małżonkowi, zstępnemu oraz wstępnemu) przysługuje prawo do zachowku w wysokości połowy wartości udziału, który przypadłby mu w drodze dziedziczenia ustawowego. Z kolei jeśli uprawnionym do zachowku jest osoba trwale niezdolna do pracy albo małoletni, wówczas wartość zachowku wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego.

Należy jednak pamiętać, że roszczenie o zachowek ulega stosownemu obniżeniu o wartość darowizn i zapisów, które spadkobierca ustawowy otrzymał od spadkodawcy.

Trzeba mieć również na uwadze, że roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu – roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.